Emily Colette Wilkinson dhe Garth Risk Hallberg, kanë përzgjedhur veprat më të vështira të më të vështirave, nga autorë të njohur: everestët e letërsisë që po ju presin t’ju ngjiteni, nëse jeni të guximshëm? Nëse arrini t’i lexoni të gjithë, me shumë gjasa jeni një shkallë mbi homo sapiensin…!?
“Nightwood” nga Djuna Barnes: Dylan Thomas e ka quajtur “Pyllin e Errësirës” një nga tri prozat më të mirë të shkruara nga një grua, por që ta kuptosh këtë madhështi duhet të kuptosh stilin gotik dhe të lodhshëm të prozës së Barnesit. Në parathënien e tij për librin, T.S.Eliot e përshkruan prozën e “Pyllit të Errësirës” si tërësisht të gjallë, por që gjithashtu “kërkon nga lexuesi diçka që lexuesi i zakonshëm i novelave nuk është i përgatitur t’i japë”. “Pylli i Errësirës është një roman i ideve, një përmbledhje e dëlirë monologësh dhe përshkrimesh që të bën të vazhdosh me leximin: Doktori irlandezo-amerikan, me një shije për veshjet e grave, Matthew O’Connor,” i cili kur nuk është duke u vërdallosur rrugëve të Parisit, duke pirë rëndshëm apo i veshur me këmisha të holla nate, buzëkuq dhe paruke me krela të verdha, shpalos fjalime boshe që zënë një pjesë të mirë të librit. Ato janë humoristike, të pista, absurde, dëshpëruese, të pashpresa – megjithëse shpresuese në një mënyrë krejtësisht beketiane. Nuk mund të vazhdoj më, por do të vazhdoj”.
“A tale of the tub” nga Jonathan Swift: Vështirësia e parë: referencat e tepruara për grindjet e pakuptimta kulturore (disa të panjohura edhe për Anglinë e shekullit të XVIII-të të Swiftit) dhe pastaj është ai tregimi në vetën e parë: një i çmendur i sëmurë me sifiliz dhe i varfër, që pamëshirë pret copa nga dorëshkrimet dhe bashkëqytetarët e tij. Arrakatja maniake është qëllimisht çoroditëse, por më shumë çoroditës është fakti që kjo satirë, që vë në shënjestër “Abuzimin dhe korrupsionin në arsim dhe fe” dhe e shkruar nga një klerik konservator i Kishës Angleze, mbyllet duke mos gjetur asnjë të shenjtë. Nëse arrin të durosh deri në fund (dhe ato njëqind shënime sqaruese që do të nevojiten për të kuptuar kontekstin historik), është shprehja më e lartë e izolimit dhe dëshpërimit kulturor.
“Phenomenology of Spirit” nga G.F.Hegel: A ju pëlqen që herë pas here të lexoni një shok intelektual? Nëse është kështu, atëherë Hegeli është i duhuri për ju dhe ky libër, një klasik i idealizmit gjerman dhe padyshim një nga veprat më të rëndësishme të filozofisë moderne, është një vend i mirë nga t’ia filloni. Refuzimi i Hegelit për idealizmin Kantian, historinë e ndërgjegjes dhe shpjegimi kuintensecial i procesit dialektik është i vështirë për t’u kuptuar dhe akoma më i vështirë për t’u mbajtur mend (“kalon nëpër ty sikur të jetë thjerrëza”, e përshkruan një profesor i Stanfordit); së pari dhe kryesisht për shkak të spektrit të gjerë që mbulon ky subjekt dhe terminologjia e tij. Pa një botim të mirë dhe një apo dy udhërrëfyes, libri është gati hermetik: botimi i Oxford UP konsiderohet më i miri (mos i anashkaloni shënimet sqaruese) dhe kumtesa e Robert Sternit për Routledge Philosophy Guidebook përbën një lexim të mirë parapërgatitës; gjithashtu të mira janë edhe shënimet udhëzuese të J.M.Bernsteinit, të përgatitura për studentët e nivelit master që ndjekin kursin e tij të fenomenologjisë te UC Berkley, të cilat mund të gjenden te Bernsteintapes.com.
“To the lighthouse” nga Virginia Woolf: Në atë përzierjen e vet të ndërgjegjeve të ndara, romani i Virginia Woolfit është i vështirë si nga ana intelektuale dhe nga ajo fizike. Jo vetëm që është e vështirë të kuptosh kush është kush dhe kush thotë çfarë apo mendon çfarë, është gjithashtu shqetësuese e gati e sikletshme të vërdallosesh në mendjet e të tjerëve, me ritmet dhe modelet asociative të tyre private. Të duket ndonjëherë sikur je i uzurpuar nga një ndërgjegje e huaj. Disa lexues asnjëherë nuk arrijnë të gjejnë ekuilibrin e tyre me Woolfin. Hileja qëndron te fakti që duhet ta dorëzosh veten (kjo e vërtetë edhe me disa të tjerë modernistë të lartë), dhe të lejosh që proza të të përpijë dhe të të çojë ku të dojë – mos u shqetësoni shumë për ta kuptuar në një mënyrë dogmatike.
“Clarissa (or the history of a young lady)” nga Samuel Richardson:Clarissa e Richardson është një peshë e rëndë në më shumë se një mënyrë. Pesha fizike e novelës është pjesë e vështirësisë së saj (versioni super i madh i botimeve Penguin peshon gati 1.5 kilogramë), sidomos po të kesh parasysh se fabula në 1500 faqet e saj është shumë e vakët (Samuel Johnson ka thënë se do e var veten po ta lexojë Clarissan për fabulën). Por, atë që romani nuk e ka te fabula, e rikuperon me thellësi psikologjike. Richardson ishte i pari që përvetësoi romanin psikologjik dhe ende askush nuk ka arritur t’ia marrë stafetën. Këto thellësi janë gjithashtu të errëta dhe psikikisht ndrydhëse: refuzimi dhe degradimi i Clarissas nga familja e saj monstruoze dhe tortura sadiste që ajo vuan në duart e shpëtuesit të saj të kthyer në torturues, sociopati plot hire Robert Lovelace, ofrojnë një nga leximet më pikëlluese.
“Finnegans Wake” nga James Joyce: “Finnegans Wake” është i gjatë, i ngjeshur, plot nyje gjuhësore, dhe në të njëjtën kohë shpërblyes nëse je i gatshëm të mësosh si ta lexosh. Me këtë nuk dua të them se duke u zhgërryer në ajkën e analizave akademike libri trazon përgjimin e vet. Jo që me herën e parë, gjithsesi (i marr fjalët e Joycet për përgatitjen e kurtheve për lexuesit e tij, si një shprehje e armiqësisë që ka lindur nga vite frustrimi). Më saktë, dua të them t’i dorëzoheni muzikës së Joycet. Kuptimi këtu më shumë ka të bëjë me efektin sesa me deshifrimin; në këtë mënyrë ky libër i vështirë është paradigmatik i një letërsie të madhe më në përgjithësi. Mundohuni të lexoni 25 faqe çdo ditë, me zë të lartë, në theksin e keq irlandez që ju mund të bëni më mirë (sinqerisht, për disa prej atyre që duken si paqartësi idiolektike është thjesht çështje shqiptimi të zanoreve). Do të nevrikoseni, do të prekeni dhe do ta mbaroni në katër javë.
“Being and Time” nga Martin Heidegger: Me shumë gjasa është libri më i vështirë për t’u lexuar. Për të kundërshtuar atë që u tha më sipër për Joycen, nuk ndihem rehat si lexues të lejoj Heidegger të më ‘përmbytë’. Kuptimi artistik dhe kuptimi filozofik janë dy kafshë të ndryshme, dhe ekzistenca dhe koha, me neologjizmin e vet qëllimisht imponues, nuk synon të jetë si në ëndërr. Në të vërtetë, synon të jetë, mes shumë gjërave të tjera, një lloj i ri shkence, ose një themel i ri mbi të cilin do të ndërtohet shkenca – një mirëkuptim se çfarë do të thotë ‘të ekzistosh’. Në mënyrë shokuese, Heiddeger shumë gjëra i ka kapur, megjithatë abstrakti dhe ashpërsia e librit do të thotë që shumica e zbulimeve të tij do të mbeten sekrete të mbajtura mirë. Megjithëse e kisha lexuar gjysmën e tij të parë në një seminar të nivelit master, m’u desh mbi një vit që ta mbaroja. A ia vlejti këmbëngulja? Epo, më ka ndryshuar jetën. Nuk e di se çfarë mund të kërkojë më shumë një lexues.
“The Faerie Queene” nga Edmund Spencer: Vështirësia dhe kënaqësia e leximit të kryeveprës së Spencerit vjen nga një burim i përbashkët: imoraliteti semiotik. “Mbretëresha e Zanave” është një alegori për fuqinë e alegorisë. Ose është alegori e dehur nga vera e sheqerosur, e veshur me kostume, e detyruar të vrapojë duke kënduar mespërmes kopshtit të Edenit në katër të mëngjesit, para se të rrëzohet mbi një grumbull të madh në agim për të bërë dashuri të argjendtë me veten. Ose ndoshta është produkt i asaj dashuribërjeje, “subjekti dhe mjeti” i seksit kaq të ndryshëm dhe kompleks, saqë secili prej tyre kthehet në tjetrin. Ka shumë çmenduri këtu, jo më e pakta në arrogancën e pastër të planit të Spencerit (ashtu si edhe Heidegger, ai mbaroi vetëm gjysmën e kryeveprës së tij). “Mbretëresha e Zanave” është gjithashtu çuditërisht një vepër e një kontrolli poetik të shkëlqyer, qindra e qindra strofa me rimë perfekte. Unë e kam lexuar në kolegj. Ka qenë shumë e vështirë, dhe ndërsa e lexoja harroja fabulën, por shumë prej atyre imazheve i kam ende në mendje megjithëse kanë kaluar 10 vjet.
“The making of Americans” nga Gertrude Steine: E lexoj prej shumë verash tani. Vazhdoj të lexoj disa qindra faqe, e ndërroj me diçka tjetër dhe pastaj, ashtu si edhe me Heideggerin, rikthehem për të zbuluar se kam humbur fillin. Por, atë që Heidegger e përshkruan, Stein e shkakton. Të lexosh edhe një faqe të vetme nga “Atje dikur ishin amerikanët”, do të thotë të kridhesh në një gjendje harmonie. Përsosmëria e kujdesit që mërzia e mrekullueshme narrative promovon është si një antidot për cektësinë e internetit. Përtej faqes, zogjtë këndojnë me zë më të lartë, drita e diellit është më e fortë, boritë e makinave zhveshin shpirtrat e tyre. “E para katastrofë mrekullisht origjinale e modernizmit”, dikush shkroi për këtë libër, dhe ndërsa nuk jam i sigurt nëse e kishin si kompliment, më bën të uroj për më shumë katastrofa të tilla.
“Women & Men” nga Joseph McElroy: Në këtë vend mund të kisha vendosur cilëndo nga meganovelat postmoderne – një nënzhanër që më ka pushtuar prej disa vitesh tani. Është “JR” i William Gaddis, që është më i lehtë sesa njerëzit e bëjnë; “Gravity’s Rainbow”, që është më i vështirë. Është “The Recognitions” dhe “Mason and Dixon”. Është edhe “The Tunnel” nga William H. Gass – i qartë verbalisht, por moralisht i lodhshëm. Nga të gjitha këto, unë dua të sjell në vëmendje sërish “Women & Men” nga Joseph McElroy. Është më i gjatë se të sipërpërmendurit dhe, në origjinalitetin e prozës së vet, ndër më të vështirët. Pjesë të tij, gjithsesi. Temperamenti i tij, megjithatë, është tërësisht sui generis – i ngrohtë, njerëzor, sintetik më shumë sesa analitik. Siç edhe kam shkruar për L.A. Times para disa vitesh, është një version krejtësisht tjetër i asaj çka vjen pas modernizmit. Është një libër i çuditshëm dhe i mrekullueshëm, dhe mezi po pres t’i futem edhe njëherë.
Emily Colette Wilkinson është kritike letrare që jeton në Washington DC. Recensionet e saj kanë marrë lavdërime nga Shoqata e Gazetarëve Profesionistë. Garth Risk Hallberg është autor dhe redaktor i jashtëm për “The Millions”
